Prof. Dr. Ömer Aydemir
Yeti yitimi dediğimizde hastalıkların yaptığı toplam yük akla gelmektedir. Ulusal hastalık yükü ile ilgili çalışmalarda özellikle üretken çağın dikkate alındığı 25-49 yaş aralığında depresyon en fazla yeti yitimi yaratan hastalık olarak dikkat çekicidir (RSHMM 2006). Uluslararası çapta yapılan çalışmalarda hem ruhsal hastalık bir bütün olarak 13. sıradan 7. sıraya yükselmiştir hem de depresyon hastalık yükü olarak ilk sıralarda yer almaktadır (GBD 2022). Hastalık yükünün bu kadar yüksek ve yeti yitiminin dikkat çekici olduğu durumlarda ruhsal hastalıklarda yeti yitiminin ölçülmesi ve etkilenen boyutlara göre değerlendirilmesi zorunlu hale gelmektedir.
Ruhsal hastalıkların yol açtığı yeti yitimini değerlendirmek için kullanılan en yaygın değerlendirme aracı Dünya Sağlık Örgütü Yeti Yitimi Değerlendirme Çizelgesi (Disability Assessment Schedule, WHO-DAS-II)’dir (Uluğ ve ark. 2001). WHO-DAS-II ile tıbbi tanıdan bağımsız olarak bireyin faaliyet düzeyinde ve topluma katılımındaki kısıtlılıklarının tespit edilmesi amaçlamaktadır. Değerlendirmeye alınacak süre son bir ay olarak seçilmiştir. Bu araç, bireyin belli faaliyetleri yaparken ne kadar güçlük çektiğini tespit etmeye çalışmaktadır ve birçok kültürde ortak olarak önemli sayılan faaliyetleri içeren altı alandan oluşmaktadır. Bunlar (i) Anlama ve iletişim kurma, (ii) hareket etme ve bir yerden bir yere gitme, (iii) kendine bakım, (iv) insan ilişkileri, (v) yaşam faaliyetleri, (vi) toplumsal yaşama katılım başlıkları altında toplanmıştır. Tüm bu alanlarla ilgili soruların cevapları 1 ile 5 arasında puanlanmaktadır. WHO-DAS-II 36’lık form uygulandığında görüşme yaklaşık 20 dakika sürmektedir. Aynı ölçeğin 2.0 sürümü kullanıma sunulmuştur. Yine aynı boyutlara sahiptir ancak değişiklik olarak önceden sadece görüşmesi formu varken, bu yeni sürümde ek olarak vekil ve özbildirim formları da bulunmaktadır (Aslan Kunt ve Dereboy 2018).
Kısa olmasıyla yaygın kullanılan bir diğer yeti yitimi değerlendirme aracı Sheehan Yetiyitimi Anketidir (Sheehan ve ark. 1996). Yeti yitimini üç temel alanda ölçer (iş, sosyal yaşam ve boş zaman uğraşları, aile yaşamı ve evdeki sorumluluklar). Her maddeye bir skala üzerinde 0-10 arasında (yeti yitimi yok – çok şiddetli yeti yitimi) değerlendirme puanı verilir. Toplam puan aralığı 0-30 arasında değişir. Puan dağılımı 0 (yeti yitimi yok), 1–3 (hafif), 4–6 (orta), 7–9 (belirgin) ve 10 (aşırı) yeti yitimi olarak tasarlanmıştır.
Bir diğer performansa dayalı yeti yitimi ölçme aracı UPSA San Diego Üniversitesi Performansa Dayalı Beceri Değerlendirmesidir (Patterson ve ark. 2001). UPSA beş işlevsellik alanında deneklerin gündelik yaşamda verilen görevleri yerine getirme kapasitesine göre işlevsel kapasitelerini değerlendirir: ev işleri, iletişim, mali konular, ulaşım ve boş zaman etkinliği planlama. Ev işleri için yemek yapma veya alışveriş yapma egzersizi yaptırılır. İletişim alt testinde deneklere bir telefonla rol oynama egzersizi yaptırılır (örn. acil servis araması, akıldan bir numara çevirme, bir doktor randevusunu değiştirme). Mali konular alt testi için deneklerin bozuk paraları saymaları, bir faturayı okumaları, faturayı kredi kartıyla ödeme egzersizi yaptırılır. Ulaşım için toplu taşımayı kullanma egzersizi planlanır. Boş zaman etkinliği planlama için bir hayvanat bahçesine veya plaja gitme programı yaptırılır. UPSA’yı tamamlamak yaklaşık 10–15 dakika sürer, ve ham puanlar 0–100 arasında değişen puan skalasına dönüştürülür. Yüksek puan daha iyi işlevsel kapasiteyi belirtir.
DSM sistemiyle beraber kullanıma giren bir diğer uygulaması kolay ve pratik olan ancak öznelliği biraz fazla olan İşlevselliğin Genel Değerlendirmesi (Global Assessment of Functioning, GAF) bulunmaktadır. Burada tek skala üzerinde hastanın tüm gündelik yaşamı, faaliyetleri, kapasitesi, performansı göz önünde bulundurularak işlevselliği için 0-100 arası bir puan verilir. Ölçeğin yönergesinde yer alan her puan aralığında tanımlanan kılavuz durumlara bakarak bir puan seçmek olanaklıdır.
