Prof. Dr. Ömer Aydemir
Yaşam kalitesi Dünya Sağlık Örgütü (Kuyken 1995) tarafından hastanın, hem içinde yaşadığı kültürel yapı ve değerler sistemi bağlamında, hem de kendi amaçları, beklentileri, standartları ve endişeleri açısından, yaşamdaki durumu ile ilgili kişisel algısı olarak tanımlanmıştır. Böylece yaşam kalitesinin hem öznel hem nesnel, hem evrensel hem kültürel boyutu vardır. Yaşam kalitesi değerlendirilmeleri hemen her zaman özbildirim ölçekleriyle yapılmaktadır. Bu nedenle yaşam kalitesi değerlendirmeleri çoğu kez hasta tarafından hastalık sonlanım ölçütleri anlamını taşıyan ‘patient reported outcome (PRO)’ terimi ile adlandırılır. Yaşam kalitesi ölçümü iki grup ölçüm aracıyla değerlendirilir: jenerik ölçekler ve özgül ölçekler. Jenerik ölçekler tüm boyutlarla genel bir değerlendirme sağlayan ölçekler iken özgül ölçekler ise çoğu kez hastalığa özgü olarak geliştirilmiş ölçüm araçlarıdır. Bu Psikiyatri Günlüğü içeriğinde hem jenerik hem de psikiyatrik hastalıklara özgü geliştirilmiş özgül ölçekler tanıtılacaktır.
Jenerik ölçekler içinde en yaygın olarak kullanılanı Tıbbi Sonlanım Çalışmaları Kısa Form (Medical Outcome Studies Short Form [SF-36, SF-12v2]) ölçekleridir. SF-36 36 maddeli, (üçlü-altılı) Likert tipi değerlendirme sağlayan bir özbildirim ölçeğidir (Koçyiğit ve ark. 1999). Sekiz boyutu bulunmaktadır: fiziksel fonksiyon, sosyal fonksiyon, fiziksel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları, emosyonel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları, mental sağlık, enerji/vitalite, ağrı ve sağlığın genel algılanması. Ayrıca son 12 ayda sağlıktaki değişim algısını içeren bir madde de bulunmaktadır. Adı geçen madde dışında ölçek son 4 haftayı göz önüne alarak değerlendirmektedir. Akut biçimini oluşturmak amacıyla son 1 haftayı değerlendiren bir formu da uygulanmıştır. Alt ölçekler sağlığı 0 ile 100 arasında değerlendirmektedir ve 0 kötü sağlık durumunu gösterirken, 100 iyi sağlık durumuna işaret etmektedir. Bu çerçevede alt ölçeklerde puanların ne anlama geldikleri Tablo 1’de verilmiştir. Ölçeğin değişimi ölçmede duyarlı olduğu da gösterilmiştir. Ölçeğin ayrıca bir genel toplam puanı bulunmamaktadır
Tablo 1. SF-36’nın alt ölçeklerinin puanlamasının anlamı*.
| ALT ÖLÇEKLER | DÜŞÜK PUAN | YÜKSEK PUAN |
| Fiziksel fonksiyon | Yıkanma ve giyinme dahil tüm fiziksel etkinlikleri yerine getirmede kısıtlılık | En zor olanlar dahil tüm fiziksel etkinlikleri herhangi bir kısıtlılık olmaksızın yerine getirebilme |
| Rol kısıtlılıkları-fiziksel | Fiziksel sağlığın bozulmasının sonucu olarak işte ya da diğer günlük etkinliklerde sorunlar | Fiziksel sağlık olarak işte ya da diğer günlük etkinliklerde sorun olmaması |
| Sosyal Fonksiyon | Fiziksel ve emosyonel sorunlara bağlı olağan toplumsal etkinliklerde aşırı ve sık kesinti olması | Fiziksel ya da emosyonel sorunlara bağlı kesinti olmaksızın olağan toplumsal etkinlikleri yürütme |
| Ağrı | Aşırı şiddetli ve kısıtlayıcı ağrı | Ağrı olmaması ya da ağrıya bağlı kısıtlılık olmaması |
| Mental sağlık | Sürekli sinirlilik ya da depresyon duyguları | Sürekli sakin, mutlu ve rahat hissetme |
| Rol kısıtlılıkları-emosyonel | Emosyonel sorunların sonucu işte ya da diğer günlük etkinliklerde sorunlar | Emosyonel sorunlara bağlı işte ya da diğer günlük etkinliklerde sorun olmaması |
| Vitalite | Sürekli yorgun ve bitkin hissetme | Sürekli canlı ve enerjik hissetme |
| Sağlığın genel algılanması | Sağlığının kötü olduğuna ve giderek kötüleşeceğine inanma | Sağlığının mükemmel olduğuna inanma |
*Ware JE, Sherbourne CD. The MOS 36-item Short-Form Health Survey (SF-36). I. Conceptual framework and item selection. Med Care 1992; 30: 473-483’den esinlenerek hazırlanmıştır.
Daha yakın zamanda kullanıma sunulan SF-12v2 ise SF-36 ile aynı boyutları 12 maddeyle değerlendiren, kısa sürede pratik kullanım sağlayan bir ölçektir (Soysal Gündüz ve ark. 2021).
Bedensel belirtilere biraz daha az duyarlı olup yaşam doyumu, yaşam kalitesi bağlamında kullanıma sunulan bir diğer değerlendirme aracı Dünya Sağlık Örgütü’nün Yaşam Kalitesi Ölçeği (WHOQOL)’dur (Eser ve ark. 1999). Beşli-Likert tipi değerlendirme sağlayan bir özbildirim ölçeğidir. Uzun formu 100 maddeden oluşmaktadır, kısa formu (BREF olarak adlandırılır) ,se 24 madde içermektedir. Ölçeğin boyutları bedensel, ruhsal, bağımsızlık, sosyal ilişkiler, çevre, kişisel inançlar, sosyal baskı olarak tanımlanmıştır. BREF formunda yalnızca bedensel, ruhsal, sosyal ilişkiler ve çevre boyutları yer almaktadır.
Psikiyatrik bozukluklarda yaygın olarak kullanılan yaşam kalitesi ölçeği ise Yaşam Kalitesi Keyif ve Doyum Anketi (Quality of Life Enjoyment and Satisfaction Questionnaire; Q-LES-Q) olarak geliştirilmiş değerlendirme aracıdır. Beşli-Likert tipi değerlendirme sağlayan bir özbildirim ölçeğidir (Endicott ve ark. 1993) Ölçek 93 madde içermektedir ve sekiz boyutu bulunmaktadır: fiziksel aktiviteler, öznel duygular, boş zaman etkinlikleri, genel etkinlikler, sosyal ilişkiler, iş, ev işleri ve okul çalışması. Aynı zamanda kullanılan ilaç tedavisinden memnun olma ve genel olarak yaşamdan doyum alma da doğrudan sorularla araştırılır. Psikiyatrik bozuklukların hemen hepsi için yaşam kalitesi araştırmalarında özgül ölçek olarak kullanılmaktadır ve tanıdan bağımsız olarak işlerliği gösterilmiştir.
