Prof. Dr. Ömer Aydemir
Psikiyatride hastalık-odaklı sonlanım ölçütleri kullanılagelmektedir ve bu ölçütler arasında mortalite, morbidite, tedavi yanıtı, yineleme hızı ve süresi, kalıntı belirtiler bulunmaktadır. Ancak son yıllarda hasta-odaklı sonlanım ölçütleri giderek yaygınlaşmıştır ve işlevsellik, esenlik, yaşam kalitesi önem kazanmıştır. İşlevsellik yaşam ile ilgili temel alanlarda kişinin beklenen düzeyde etkinlikte bulunması olarak kavramlaştırılmaktadır ve bileşenleri arasında bedensel (rol kısıtlılıkları, yeti yitimi), ruhsal (ruhsal uyum, değerler, maneviyat, kişisel hedefler, başa çıkma), toplumsal (aile yapısı, mesleki işlevler, arkadaş ilişkileri), çevresel (ortam özellikleri, sistemin yapısı, doğal kaynaklar) alanlar bulunmaktadır. İşlevsellikte temel alanlar olarak mesleki doyum alma, aile ilişkileri, kişisel güvenlik, boş zaman etkinlikleri, ruhsal sağlık, bedensel sağlık öne çıkmaktadır (Michalak ve ark. 2005).

Hem şizofrenide hem bipolar bozuklukta gerek bilişsel gerekse psikososyal işlevselliğin değerlendirilmesinde öznel ve nesnel ölçümler arasında uyum bulunmamaktadır (Aydemir ve Kaya 2009). Bu uyumsuzluk hastaların özellikle kendilerini iyi gösterme çabası, işlevsellikteki bozukluklarına kör olmaları, kendilerinden beklenti düştükçe yitimi de fark etmemeleri gibi nedenlere bağlanmaktadır. Unutulmaması gereken özellik öznel ölçütlerin çarpıtmaya açık, çoğu kez değişken ve aşırı kişisel/öznel olmalarıdır. Bu nedenle de psikiyatrik ölçümlerde yaşam kalitesi yerine işlevselliğin benimsenmesi ve öznel yerine nesnel ölçümlerin uygulanması tercih edilmektedir.

Şizofreni Hastaları için Yaşam Nitelikleri Ölçeği Türkçe için uyarlaması Soygür ve arkadaşları tarafından yapılmış çok boyutlu bir ölçektir (Soygür ve ark. 2000). Ölçek görüşmecinin değerlendirdiği biçimdedir ve yarı-yapılandırılmış bir görüşme biçiminde uygulanır. Şizofreni hastalarının kişisel deneyimlerinin zenginliği, kişilerarası ilişkilerinin niteliği, mesleki rollerdeki üretkenlikleri ve günlük aktivitelerini değerlendirmektedir. Bu amaçla dört alt boyutu bulunmaktadır: kişilerarası ilişkiler, mesleki rol, ruhsal bulgular ve günlük eşya/faaliyet. Şizofrenide eksiklik sendromunu dikkate alan yedili Likert tipi değerlendirme sağlayan toplam 21 madde içermektedir.

Şizofrenide İşlevsel İyileşme Ölçeği şizofreni hastalığın belirtilerinden bağımsız olarak işlevsel iyileşme düzeyini ölçer. Toplam 19 maddeden oluşmaktadır ve beşli Likert tipi ölçüm sağlamaktadır. Ölçek, maddelerinin değerlendirmesine yönelik olarak kendi içinde görüşme yönergesini barındırmaktadır. Günlük yaşam becerileri, sosyal işlevsellik ile sağlık ve tedavi alt ölçeklerinden oluşan ölçek üç ayrı alanda işlevsel iyileşmeyi ölçmektedir. Ölçeğin Türkçe için uyarlaması Emiroğlu ve arkadaşları (2009) tarafından tamamlanmıştır.

Bipolar Bozuklukta İşlevsellik Ölçeği, Türkiye Psikiyatri Derneği Duygudurum Bozuklukları Bilimsel Çalışma birimi tarafından hazırlanmış ve güvenilirlik ve geçerliliği tamamlanmış bir ölçektir (Aydemir ve ark. 2007). Bipolar bozukluğu olan hastaların belirtili dönemde veya dönemler arası iyileşme sırasında tüm alanlarda gösterdikleri işlevsellik düzeyini belirlemek ve ölçmek üzere kullanılmaktadır. Ölçek 11 alt ölçekten oluşmuştur ve 52 madde içermektedir: duygusal işlevsellik, zihinsel işlevsellik, cinsel işlevsellik, damgalanma hissi, içe kapanıklık, ev içi ilişkiler, arkadaşlarıyla ilişkiler, toplumsal etkinliklere katılım, günlük etkinlikler ve hobiler, inisiyatif alma ve potansiyelini kullanabilme ve iş/meslek. Değerlendirme üçlü Likert tipinde ölçüm sağlamaktadır. Hem özbildirim ölçeği olarak hem de görüşmeci tarafından doldurularak kullanılabilmektedir.

Kısa İşlevsellik Değerlendirme Ölçeği bipolar bozukluğun işlevsellik açısından değerlendirilmesinde yaygın biçimde kullanılan bir başka ölçektir. Özellikle duygudurum bozuklukları ön planda olmak kaydıyla, ruhsal hastalıklarda işlevselliği kısa sürede ve pratik biçimde değerlendirmektedir. Dörtlü Likert tipi değerlendirme (0=hiç zorlanma yok, 3=aşırı derecede zorlanma) sağlayan 24 maddeli bir ölçektir ve görüşmeci tarafından doldurulmaktadır. Toplam altı boyuttan oluşmaktadır: otonomi, mesleki işlevsellik, bilişsel işlevsellik, mali konular, kişiler arası ilişkiler ve boş zaman etkinlikleri. Türkçe formunun uyarlama çalışmasını Aydemir ve Uykur (2012) yapmışlardır.