Prof. Dr. Ömer Aydemir
Major depresif bozuklukta yapılan ilaç çalışmalarında remisyon oranı %48.5 olarak tanımlanmıştır (Machado ve Einarson 2010). Başlangıca göre hiçbir düzelme göstermeyen ve yanıtsız kalan hastaların oranının ise %20 civarında olduğu göz önüne alınırsa, kısmi yanıt veren veya yanıt verdiği halde remisyona girmeyen önemli bir hasta grubu olduğu dikkat çekmektedir. Major depresif bozukluk ile ilgili yapılan izleme çalışmalarında hastalarda iyilik halinin oluşmasının en büyük engelin kalıntı belirtiler olduğu bilinmektedir. Yapılan araştırmalarda önde gelen kalıntı belirtiler uyku bozuklukları, yorgunluk, anhedoni ve dikkat kusurları olarak önde gelmektedir (Zajecka 2013). Hastaların izleminde gelen olarak görüşme soruları sorulduğu takdirde yakalanması zor olan bu belirtileri, bilinen standart depresyon ölçekleriyle saptamak da ayrıca zorluk yaratmaktadır (McClintock ve ark. 2011). Bu şartlarda en uygunu bu kalıntı belirtileri ayrıntılı değerlendirmek üzere belirtiye özgü ölçeler kullanmaktır.
Yorgunluk ve bununla ilişkili motivasyon eksikliği için ideal olarak kullanılan ölçek Motivasyon ve Enerji Envanteri (Motivation and Energy Inventory, MEI)’dir. Ölçek 27 maddeli, yedili-Likert tipi değerlendirme sağlayan bir özbildirim ölçeğidir (Fehnel ve ark. 2004). Ölçeğin ruhsal enerji, sosyal motivasyon ve fiziksel enerji başlıklı alt ölçekleri bulunmaktadır. Ruhsal enerji maddeleri aynı zamanda dikkat ve odaklanma gibi bilişsel yetileri sorgulamaktadır. Yüksek puan daha yüksek enerji ve motivasyonu göstermektedir. Ölçek sadece bireyin potansiyelini değil, başardıklarına da odaklanmaktadır. Yani ne yapabileceğine değil, ne yaptığını sorgulamaktadır. Bir diğer özellik ise bu ölçek RDoC (Research Domain Criteria) tarafından tanımlanmış bir boyuttur.
Anhedoni bir diğer kalıntı belirti olarak ilgi alanıdır ve izlenmesi gereken bir endofenotip olarak tanımlanmıştır. Anhedoninin kalıntı belirti olabileceği gibi ilaçlarla ilgili emosyonel yan etkilerle karışabileceği de göz önünde bulundurulursa, ayrım daha da önem kazanmaktadır. Snaith ve Hamilton Keyif Alma Ölçeği (Snaith and Hamilton Pleasure Scale, SHAPS) bu alanda yaygın olarak kullanılan bir ölçektir (Yapıcı Eser ve ark. 2020). Dörtlü-Likert tipi değerlendirme sağlayan, 14 maddeden oluşan bir özbildirim ölçeğidir. Yüksek puan daha yüksek oranda anhedoniyi göstermektedir. Bu ölçek de RDoC tarafından tanımlanmış bir boyut olarak dikkat çekmektedir.
Depresyonun bilişsel açıdan değerlendirilmesi gerek tanı sistemlerinin kullandığı ölçütlerle gerekse depresyon ölçeklerinin içerdiği maddelerle pek olanaklı görünmemektedir. Bu yüzden değerlendirmede ayrı tanı ve değerlendirme araçlarının kullanımı zorunludur. Bunlar arasında en yaygın olanı Algılanan Bilişsel Kusur Anketi (Perceived Deficits Questionnaire, PDQ)’dir (Aydemir ve ark. 2017). Ölçeğin hem 20 maddeli uzun formu hem de 5 maddeli kısa formu bulunmaktadır. Ölçeğin boyutları dikkat/konsantrasyon, geriye dönük bellek, ileriye yönelik bellek ve planlama/organizasyon olarak belirlenmiştir. Beşli-Likert tipi değerlendirme sağlayan bir özbildirim ölçeğidir. Yüksek puan daha kötü bilişsel işlevleri göstermektedir.
Tartışmasız olarak bütün kalıntı belirti araştırmalarında yüksek oranda saptanan bir belirti uykusuzluktur. Uykusuzluk genellikle atlanmadan sorulan, ayrıntılarıyla öğrenilen bir belirti olsa bile, ölçekle değerlendirilip araştırılmasında yarar bulunmaktadır. Uyku bozukluklarını en yaygın şekilde araştıran Pittsburgh Uyku Kalitesi İndeksi (PUKİ)’dir (Ağargün ve ark. 1996). Ölçek üç sorudan oluşan bir özbildirim ölçeğidir. PUKİ aslında, uyku-uyanıklık döngüsünü değerlendirmek amacıyla kullanılmaktadır. Ölçeğin içerdiği toplam 24 sorunun 19 tanesi özbildirim sorusudur ve 5 soru ise eş veya oda arkadaşı tarafından yanıtlanmak üzere hazırlanmıştır. Sözü edilen son 5 soru yalnızca klinik bilgi için kullanılır ve puanlamaya katılmaz. Özbildirim niteliğindeki sorulardan sonuncusu (19. soru) bir oda arkadaşının bulunup bulunmadığı ile ilgilidir ve ölçek toplam ve bileşen puanlarının saptanmasında dikkate alınmaz. Ölçeğin puanlanan toplam 18 sorusu 7 bileşenden oluşur: öznel uyku kalitesi, uyku latensi, uyku süresi, alışılmış uyku etkinliği, uyku bozukluğu, uyku ilacı kullanımı ve gündüz işlev bozukluğu.
