Prof. Dr. Cüneyt Evren
Son yıllarda, duygu düzenleme ve madde kullanımı ilişkisi üzerine yapılan araştırmalar giderek artmaktadır. Duygu düzenleme, duygusal uyarılmanın modülasyonu, duyguların farkındalığı, anlaşılması ve kabulünün yanı sıra duygusal durumdan bağımsız olarak istenen şekillerde hareket etme yeteneği anlamına gelir (Evren ve ark. 2019). Duygu düzenleme güçlükleri sergileyen bireylerin, olumsuz pekiştirme modelleriyle uyumlu olarak, olumsuz olarak algılanan duygusal durumları hafifletmek veya bu durumlardan dikkatlerini uzaklaştırmak için madde kullanma olasılıkları daha yüksek olabilir. Alternatif olarak, olumlu pekiştirme modelleri, madde kullanımıyla ilişkili hızlı ve kısa vadeli ödülün, bu tür bireylerin yaklaşmaya, tahammül etmeye veya kabul etmeye isteksiz olabilecekleri hoş olmayan duygusal durumlara karşı koyabileceğini veya dikkatlerini dağıtabileceğini öne sürmektedir. Ek olarak, öz denetimin kaynak modeline göre (Inzlicht ve Schmeichel, 2012), duygu düzenlemedeki eksiklikler, bireylerin duygusal olarak belirgin bağlamlarda davranışları engelleme yeteneğini azaltarak madde kullanımını teşvik eder. Duyguların aşağı düzenlemesi zahmetli ve hemen ödüllendirici olması gerekmeyen bir süreçtir. Düzenleme ihtiyacı devam ettikçe, bireyler motivasyonda duygu düzenlemesinden ödüllendirici deneyimler edinmeye doğru bir kayma yaşarlar. Buna bağlı olarak, anında ödül sinyali veren ipuçlarına doğru artan bir dikkat yönelimi vardır, böylece madde kullanımı artar (Weiss ve ark. 2022).
Ampirik kanıtlar, duygu düzenleme ve madde kullanımı arasındaki ilişkiyi desteklemektedir. İlk olarak, alkol ve uyuşturucu kullanım bozukluğu olan ve olmayan bireylerin duygu düzenlemede daha büyük eksiklikler sergiledikleri gösterilmiştir (Weiss ve ark. 2022). Yirmi iki çalışmanın dahil edildiği bir meta-analize göre madde kullanım bozukluğu olanlar kontrollere göre Duygu Düzenleme Güçlüğü Ölçeği’nden (Difficulties in Emotion Regulation Scale - DERS) ve tüm alt boyutlarından daha yüksek puan almışlardır (Stellern ve ark. 2023). Son yıllarda duygu düzenleme, alkol, esrar ve kokain kullanım bozuklukları ile son 30 gün içinde yasa dışı madde kullanımı da dahil olmak üzere, birçok bağımlılık şeklinde önemli bir özellik olarak saptanmaktadır (Evren ve ark. 2019). İkincisi, kesitsel korelasyon çalışmaları, duygu düzenlemedeki daha büyük eksikliklerin daha şiddetli madde kullanımıyla ilişkili olduğunu bulmuştur. Doksan beş çalışmanın dahil edildiği bir meta-analize göre madde kullanımı ile duygu düzenleme arasında anlamlı ilişki saptanmış, bu ilişki daha yaşlı ve klinik örneklemlerde için daha güçlü olduğu bulunmuştur (Weiss ve ark. 2022). Son olarak, klinik araştırmalar, duygu düzenlemenin madde kullanımı tedavisi sonuçları üzerindeki etkilerine dair kanıtlar sağlamaktadır (Gratz ve ark. 2015). Örneğin, duygu düzenlemedeki eksiklikler, alkol kullanımına yönelik bilişsel davranışçı tedavi sırasında ve sonrasında alkol kullanımını yordamakta ve duygu düzenlemede iyileşmeyi hedefleyen tedaviler, madde kullanımını azaltmaktadır (Weiss ve ark. 2022).
Bazı araştırmacılar, duygu düzenleme bozukluğu olan bireylerin, olumsuz ruh hallerinden kaçmak veya bunları en aza indirmek ve/veya rahatsız edici duyguları hafifletmek için bağımlılık yapıcı davranışlarda bulunma olasılıklarının daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Bununla birlikte, yapılan bir araştırma, pozitif duyguları düzenlemede daha fazla zorluk yaşamanın daha fazla alkol ve madde kötüye kullanımıyla ilişkili olduğunu ileri sürdü (Karabulut ve ark. 2021; Weiss ve ark. 2018).
Duygu düzenleme bozukluğu, olumsuz duygulanım ve madde kullanım bozuklukları arasındaki ve erken dönem duygusal ve fiziksel kötü muamele ile madde kullanım bozukluklarının gelişimi arasındaki dolaylı ilişkilerin altında yatan olası bir mekanizmadır. Bu nedenle, madde kullanım bozuklukları duygusal düzenleme bozuklukları olarak kavramsallaştırılmıştır (Evren ve ark. 2019).
Yetersiz duygu düzenleme stratejilerinin aşermeye ve alkol kullanımında sürekliliğe yol açabileceği belirtilmektedir (Petit ve ark. 2015). Ülkemizde yapılan iki çalışmanın ilkinin sonuçları, duygu düzenlemedeki güçlüklerinin, özellikle dürtü kontrol güçlüklerinin, hiperaktivite belirti şiddeti ile borderline kişilik özellikleri arasındaki ilişkiye madde kullanım bozukluğu olan hastalarda kısmen aracılık ettiğini düşündürmektedir (Evren ve ark. 2019). İkinci çalışmanın bulguları, sürekli kaygı ile birlikte DERS'in özellikle netlik, stratejiler ve hedef alt ölçeklerinin, buprenorfin ile idame tedavisi alan opioid kullanım bozukluğu olanlarda aleksitimi şiddeti ile ilişkili olduğunu göstermektedir (Karabulut ve ark. 2021). Bu çalışmalar duygu düzenleme bozukluğunun, madde kullanım bozukluğu ile ilişkili değişkenlerle doğrudan ve dolaylı ilişkisi olduğunu göstermektedir.
Mevcut literatürün sınırlamalarına rağmen (örneğin, kesitsel, kişisel bildirimler), sonuçlar, duygu düzenleme ve madde kullanımı arasındaki ilişkinin büyüklüğünü göstermektedir. Özetle, duygu düzenleme ve madde kullanımı üzerine yapılan araştırmalar, duygu düzenlemenin madde kullanımının etiyolojisi, sürdürülmesi ve tedavisindeki anahtar rolünün altını çizmektedir.
